Hitz batek azken buruan –a berezkoa daukan ala erantsia den jakitea premiazkoa dugu, egokiro eta zehaztasunez idazteko, batez ere deklinabide atzizkiak behar den moduan erabiltzeko.Baina betiko galdera, zelan jakin dezakegu zeinek daukan a hori eta zein ez? Badaude trikimailu batzuk
1. -a itsatsia daukate hurrengo atzizkien bidez sorturiko hitz elkartu edo konposatuek:
-(k)ada: kamioikada, haginkada.
-era: minbera, hozbera, bihozbera...
-dura (tura): prozedura, ohitura.
-(k)era: esaera, jokaera, janzkera.
-(k)eta: azterketa, erosketa, aldaketa.
-ezia: ahulezia, pobrezia, malezia.
-gintza/kintza: hirigintza, legegintza
-gura: logura, hazkura, jakingura.
-(k)eria: gizonkeria, umekeria.
-(t)eria: gazteria, irakasleria, tresneria.
-kuntza: hezkuntza, jabekuntza.
-tza: jendetza, agintaritza, idazkaritza.
-tzia:, inportantzia, inozentzia..
-xka: gorrixka, liburuxka, zurixka...
-era: minbera, hozbera, bihozbera...
-dura (tura): prozedura, ohitura.
-(k)era: esaera, jokaera, janzkera.
-(k)eta: azterketa, erosketa, aldaketa.
-ezia: ahulezia, pobrezia, malezia.
-gintza/kintza: hirigintza, legegintza
-gura: logura, hazkura, jakingura.
-(k)eria: gizonkeria, umekeria.
-(t)eria: gazteria, irakasleria, tresneria.
-kuntza: hezkuntza, jabekuntza.
-tza: jendetza, agintaritza, idazkaritza.
-tzia:, inportantzia, inozentzia..
-xka: gorrixka, liburuxka, zurixka...
2. Erdaratiko berba zahar eta berriek ere –a itsatsia daukate:
2.1 Erdaraz ere –a itsatsiaz idazten badira:
Fitxa, gramatika, zopa, esperantza, pazientzia...
2.2 Gaztelaniazko –aje eta frantsesezko –age bukaera daukatenek ere –a itsatsia daukate:
Lengoaia, pertsonaia, bidaia...
2.3 Sail honetakoak dira, grekotik hartutako –logia -grafia... erroak dauzkatenak ere:
3. Eliza, burdina, hizkuntza, kultura, natura eta literatura hitzek ere –a itsatsia dute.
Baina zer gertatzen da hitz-elkarketetan?
Bukaeran >ia< duten hitzak eta aurreko 6 hitz berezi horiek (Eliza, burdina, hizkuntza,kultura, natura eta literatura) >a< hori kenduta nahiz kendu barik erabili:
biologi azterketa edota biologia(-)azterketageologi irakaslea edota geologia (-) irakaslea
hizkuntz eskola edota hizkuntza (-) eskola
kultur aretoa edota kultura (-) aretoa
Lehen osagaiari <a> hori kentzen zaionean, marrarik ez erabili.
Leku izen berezien deklinabideak zalantza ugari sortu ohi ditu –a itsatsia eta artikulua nahastearen ondorioz. Jarraian, leku-izen berezien deklinabidean gertatzen diren arazorik ohikoenak aztertuko ditugu:
Izen arrunt gisako leku-izen bereziak: BizkaiA
Zenbait leku-izen berezi izen arruntak bezala deklinatzen dira. Horrela gertatzen da, esate baterako, Bizkaia izenarekin: izen berezia izan arren, deklinatzean, izen arrunta balitz bezala deklinatzen da, amaierako –a galdu egiten du. Antza denez, izen hauek jatorriz izen arruntak ziren eta denboraz izen berezi bilakatu dira. Adibidez:
BizkaiA mendiA Donostia
BizkaiAN mendiAN DonostiaN
BizkaiKO mendiKO DonostiaKO
BizkaiTIK mendiTIK DonostiaTIK
Aurreko adibideetan ikus daitekeenez, Bizkaia izen berezia izan arren, mendi izen arrunta bezala deklinatzen da, amaierako –a galduz. Amaierako a- galtzen duten beste herri izen batzuk:
Euskal Herria bera ere izen arrunta bailitzan deklinatzen da. Adibidez: Euskal HerriA, Euskal HerriKO, Euskal HerriTIK...
A itsatsia duten leku-izen bereziak: DonostiA
Aurreko taulan agertzen ez diren eta –az amaitzen diren gainerako udal-izenek –a itsatsia daukate; hau da, deklinatzean ez dute -a hori inoiz galtzen. Hauen artean honako hauek ditugu:
Aezkoa Frantzia Murgia
Aia Getaria Nafarroa
Alegia Gipuzkoa Pasaia
Bedia Hendaia Tolosa
Baiona Legaria Zaldibia
Donostia Mendabia Zuberoa
Errenteria Mungia Zumaia
Beraz, *Donostin, *Getariko, *Nafarrotik eta antzekoak ez dira zuzenak.
A itsatsi bako leku-izen bereziak
Azkenik badira zenbait udal-izen, berezko –a izan ez arren, oker erabiltzen direnak. Adibidez: Altsasu, Aulesti, Aurizberri, Bakaiku, Ibarrangelu, Larrabetzu, Legazpi, Mutiloabeiti, Mutiloagaoiti.
